INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
iPSB
  wyszukiwanie zaawansowane
 
  wyszukiwanie proste
 
Biogram Postaci z tego okresu
 Filip Nereusz Olizar (Olizar Wołczkiewicz)  h. Chorągwie Kmitów      Strona tytułowa mowy Filipa Nereusza Olizara w druku "Ordinatio Judiciorum Ordinariorum Generalium Tribunalis Regni Lublinensis (...)", (Lublin, 1791) - w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie - źródło kopii cyfrowej: POLONA.pl

Filip Nereusz Olizar (Olizar Wołczkiewicz) h. Chorągwie Kmitów  

 
 
Biogram został opublikowany w 1978 r. w XXIII tomie Polskiego Słownika Biograficznego.
 
 
 
Spis treści:
 
 
 
 
 

Olizar (Olizar Wołczkiewicz) Filip Nereusz h. Chorągwie Kmitów (ok. 1750–1816), podczaszy litewski. Był potomkiem Jana Aleksandra (zob.), synem Onufrego, stolnika kijowskiego, i Marianny Róży z Korzeniewskich, bratem Józefa Kalasantego (zob.), bratankiem Konstantego (zob.). Kształcił się w Warszawskim Kolegium Pijarów (1767), a następnie za granicą. Po powrocie do kraju otrzymał 9 XII 1774 godność szambelana królewskiego. Z ramienia sejmu rozbiorowego powołany był do komisji dla rozsądzenia spraw majątkowych Stanisława Orańskiego z prezbiterami monasteru włodzimierskiego. W r. 1776 posłował z woj. wołyńskiego na sejm warszawski i 23 VIII podpisał akt konfederacji generalnej obojga narodów. Dn. 16 VIII 1778 wołyński sejmik Boni Ordinis powołał go na komisarza. W r. 1779 otrzymał Order Św. Stanisława. Dn. 30 VIII 1780 został podczaszym litewskim. W r. 1786 Józef Stempkowski, woj. kijowski, w porozumieniu z królem wysunął O-a na posła na sejm warszawski. O. zgromadził na sejmiku żytomierskim 500 szlachty i wszystkich prawie urzędników, ale ustąpił, nie chcąc dopuścić do rozlewu krwi, pod naporem 3 000 zbrojnej szlachty czynszowej i różnej «hołoty», sprowadzonej przez zauszników hetmańskich braci Kalińskich. W r. 1789 dostał Order Orła Białego. W maju 1789 podpisał manifest, oblatowany w grodzie łuckim, przeciwko Stefanowi Lewińskiemu, koadiutorowi łuckiemu, z oskarżeniem go o sprzyjanie buntującemu się chłopstwu (w głośnej sprawie księdza Aleksandra Benderowskiego). W czasie Sejmu Czteroletniego był w stałym kontakcie (osobistym i przez korespondencję) z królem. W r. 1790 został O. deputatem z woj. kijowskiego, a następnie marszałkiem Trybunału Lub. Dn. 16 V 1791 wysłał delegację Trybunału do Warszawy z podziękowaniem za Konstytucję 3 maja. Jakkolwiek funkcja marszałkowska kosztowała ponad 300 000 złp., to honorarium marszałkowskie, 40 000 zł, przekazał na Szpital Dzieciątka Jezus w Warszawie, O. «usiłował – pisze w „Pamiętnikach” Kajetan Koźmian – naprawić odjętą przez brata [Kajetana, marszałka w r. 1781] trybunałom dobrą sławę». Wg J. D. Ochockiego «skończył funkcję swoją z chwałą i świetnością, jaka rzadko którego z jego poprzedników była udziałem». Kujawski sejmik radziejowski 16 XI 1790 polecał względom królewskim O-a «przykładnie odbywającego swoją funkcję» marszałkowską.

Po drugim rozbiorze większość dóbr O-a znalazła się w zaborze rosyjskim. W lipcu 1793 wyjeżdżał z delegacją namiestnictwa izasławskiego (zasławskiego) do Petersburga dla złożenia przysięgi wierności Katarzynie II. Brał jednak zapewne udział w l. 1793–4 w przygotowaniach powstańczych, prowadzonych przez Ignacego Działyńskiego, Karola Prozora i Ochockich. Wskazuje na to zasekwestrowanie jego dóbr korosteszowskich ukazem Katarzyny z 30 (19) IV 1794 (zwróconych mu następnie przez Pawła I). Może w związku z tymi wydarzeniami O. zrezygnował w r. 1794 z urzędu podczaszego litewskiego. Po upadku Polski pomagał zesłańcom, a następnie powracającym z zesłania rodakom. Delegowany przez ziemiaństwo gub. kijowskiej na uroczystości koronacyjne Pawła I (16 IV 1797) w drodze do Moskwy zachorował w Nieżynie, skąd powrócił do domu. Po utworzeniu sądu głównego w Kijowie O., dzięki poparciu spowinowaconego i zaprzyjaźnionego z nim Tadeusza Czackiego, został prezesem sądu głównego dla gub. podolskiej. Otrzymał wówczas stanowisko rzeczywistego tajnego radcy cesarstwa rosyjskiego, a następnie Order Św. Włodzimierza. Współpracował z Czackim przy organizowaniu gimnazjum krzemienieckiego, pomagał mu materialnie (ofiarował dla gimnazjum 48 000 złp.) i wspierał radami. W r. 1807 otrzymał nominację na członka Komisji Sądowej Edukacyjnej, której czynności rozciągały się na gub. wołyńską, podolską i kijowską. W r. 1809 był z Józefem Czackim współzałożycielem Tow. Młodzianów Gimnazjum Wołyńskiego, odrodzonego w r. 1818 jako Tow. Kształcących się w Porządnym Mówieniu i Pisaniu (w Krzemieńcu). Gdy nastąpiły ataki na Tadeusza Czackiego, O. był jednym z najżarliwszych jego obrońców. W r. 1810 zwracał się do Petersburga o pozostawienie gimnazjum w Krzemieńcu. W r. 1812 przygotował 20 000 dukatów (360 000 złp.) na zorganizowanie pułku dla starszego syna Narcyza w razie wejścia wojsk polskich na Wołyń.

Dziedziczył O. po ojcu: Ostróżec z Zabłociem, Woronie (Worony), Buchlicze, Struhę i Radymle na Polesiu w pow. pińskim, a po śmierci matki część dóbr korosteszowskich na Ukrainie nad Teterewem i część Rzyżyna (Żyrzyn) w woj. lubelskim oraz Dorohobużczyznę na Wołyniu. Po stryjecznym bracie Franciszku Kajetanie otrzymał (1789) Wołczków na Ukrainie, a po bezpotomnej śmierci brata Józefa Kalasantego (ok. 1814) resztę Korosteszowa. Ponadto w woj. kijowskim posiadał koło Radomyśla klucz Obuchowicze (ze wsiami: Staniszówką, Termachówką i Mojsiejkami), Masłówkę niedaleko Kaniowa oraz część dóbr po stryju Gabrielu. W ten sposób O. skupił w swym ręku rozległe, nawet jak na stosunki ukrainne, obszary ziemskie. W Struże wzniósł w r. 1768 cerkiew parafialną. W Korosteszowie zbudował dwór wśród wałów dawnego zamku i w nim głównie zamieszkiwał. Wyposażył hojnie miejscowe probostwo, zbudował wikarówkę i organistówkę, szpital i szkołę, zapewniwszy na utrzymanie tych instytucji odpowiednie fundusze. O., człowiek o rozległej wiedzy, był też miłośnikiem i znawcą sztuk pięknych. W dworze korosteszowskim posiadał zasobną w starodruki bibliotekę. Archiwum rodzinne (korzystał z niego m. in. Aleksander Przezdziecki w książce „Podole, Wołyń i Ukraina”, Wil. 1841) zawierało przywileje królewskie, autografy różnych dostojników, a wśród nich dużą ilość listów zaprzyjaźnionego z Olizarami Stanisława Augusta, pisanych głównie do O-a i jego stryjecznego brata Franciszka Kajetana. Znajdowała się tam duża galeria obrazów: portrety rodzinne, galeria portretów królów polskich, prawie kompletna hetmanów wielkich, galeria portretów familii Stanisława Augusta, portrety kardynałów, senatorów, uczonych polskich, obraz pędzla Franciszka Smuglewicza przedstawiający sesję Trybunału Lub. w r. 1781 pod laską jego brata Kajetana w czasie wizyty Stanisława Augusta (z dziesiątkami sportretowanych tam osób), a ponadto obrazy mistrzów włoskich i flamandzkich. Wg Jana Duklana Ochockiego, naocznego świadka działalności O-a, O. cieszył się powszechnym szacunkiem i posiadał szczególny dar jednania sobie przyjaciół.

W r. 1814 został O. sparaliżowany (utrata mowy i prawostronny niedowład). Za namową lekarza domowego Bazylego Kossowicza wyjechał w maju z młodszym synem Gustawem na kurację do Włoch. Po rocznym pobycie w Pizie (do czerwca 1815) przebywał kolejno w Lukce, Florencji i w Rzymie; Kossowicz w r. 1815 wystarał się O-owi o członkostwo Akademii Nauk (15 IX) i Tow. Ekonomicznego we Florencji (19 IX). Gdy mimo zabiegów najsłynniejszych lekarzy stan chorego stale się pogarszał, w r. 1816 O. zdecydował się na powrót do kraju. W Wiedniu, podejrzany o przewożenie zbiegłego z Francji gen. Debellego, przesiedział kilka dni w areszcie. Zmarł w Brodach na granicy galicyjsko-rosyjskiej i tam został pochowany.

Z małżeństwa (zawartego ok. r. 1790) z Ludwiką z Niemirowiczów Szczytów (30 V 1769 – 21 1802), starościanką witagolską, 1.v. Oskierkową, pozostawił O. dwóch synów: Narcyza (zob.) i Gustawa (zob.), oraz córkę Adelajdę (ok. 1792–1848), która w posagu otrzymała 1 500 000 złp. w gotówce, «oprócz kosztowności i innych remanentów». Była ona żoną najpierw Konstantego Przezdzieckiego, marszałka szlachty gub. podolskiej, a po rozwodzie wyszła za Karola Dziekońskiego z Morachwy.

 

Popiersie marmurowe O-a dłuta Bartoliniego i tablice nagrobne jego żony znajdowały się przed r. 1918 w Korosteszowie na Ukrainie; – Estreicher; Nowy Korbut; Finkel, Bibliogr.; W. Enc. Ilustr.; Słown. Geogr., IV 419–20, VII 358, XI 209, 418, XIII 864, 958; Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne, W. 1860 II; Uruski; Żychliński, XXI; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Baliński M., Lipiński T., Starożytna Polska, W. 1845 II 537, 1399; Danilewiczowa M., Towarzystwo Uczniów Liceum Wołyńskiego ćwiczących się w porządnym mówieniu i pisaniu, „Roczn. Wołyński” T. 3: 1934; [Iwanowski E.] Heleniusz E., Listki wichrem do Krakowa z Ukrainy przyniesione, Kr. 1901 I 119, 121; Kalinka W., Sejm Czteroletni, Kr. 1895 I 483; Kermisz J., Lublin i Lubelskie w ostatnich latach Rzeczypospolitej (1788–1794), L. 1929; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Nanke C., Szlachta wołyńska wobec konstytucji trzeciego maja, Lw. 1907, s. 34–5; [Rolle J.] Dr. Antoni J., Wybór pism, Kr. 1966 III 243; Rolle M., Ateny Wołyńskie, Lw.–W.–Kr. 1923 indeks i s. 114, 125; Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1896; tenże, Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII, W. 1923; – Andrzejewski A., Ramoty Starego Detiuka o Wołyniu, Wil. 1921 II; Diariusz sejmu… 1776, W. 1776 s. 382, 385; [Iwanowski E.] Heleniusz E., Pamiątki polskie z różnych czasów, Kr. 1882 I 232, 559, II 241, 381; tenże, Wspomnienia lat minionych, Kr. 1876 I 218, 363–5, 383, 439, 461, 486, 488, 490, 493, 498; Korespondencja krajowa Stanisława Augusta z lat 1784 do 1792, P. 1872 s. 50, 55, 210; Koźmian K., Pamiętniki, Wr. 1972 (błędne informacje wydawców); Mémoires du roi Stanislas-Auguste, II; Ochocki J. D., Pamiętniki, Wil. 1857–82 I 102, 265, 267, II 43–5, 66, 83, 95–9, 320, 324; Olizar G., Pamiętniki 1798–1865, Lw. 1892; Pawiński A., Dzieje ziemi kujawskiej, W. 1888 V; Vol. leg., VIII 202–3, 341–2, 499, 528; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V 10801; B. Czart.: rkp. 681, 729, 735, 805, 5462; – Olizar A., Kronika rodziny Olizarów Wołczkiewiczów, Oprac. A. Olizar, Mexico 1959 (mszp.), w Materiałach Red. PSB.

Wacław Szczygielski

           

 
 

Powiązane artykuły

 

Księstwo Warszawskie

Po pokonaniu – w grudniu 1805 roku – armii austriacko-rosyjskiej pod Austerlitz (Sławkowo na Morawach) cesarz Napoleon I zawarł pośpiesznie pokój z Austrią, rezygnując z kontynuowania......
 

Chmura tagów

TAGI

Za pomocą tagów oznaczamy powiązania tematyczne postaci. Pozwalają one eksplorować serwis wg wybranych przez redakcję najważniejszych tematów dla danej postaci.

 
Za treści publikowane na forum Wydawca serwisu nie ponosi odpowiedzialności i są one wyłącznie opiniami osób, które je zamieszczają. Wydawca udostępnia przystępny mechanizm zgłaszania nadużyć i w przypadku takiego zgłoszenia Wydawca będzie reagował niezwłocznie. Aby zgłosić post naruszający prawo lub standardy współżycia społecznego wystarczy kliknąć ikonę flagi, która znajduje się po prawej stronie każdego wpisu.

Media

 
 
     
Mecenas
 
Uzywamy plików cookies, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Jeśli nie blokujesz tych plików, to zgadzasz się na ich użycie oraz zapisanie w pamięci urządzenia. Pamiętaj, że możesz samodzielnie zarządzać cookies, zmieniając ustawienia przeglądarki.
Informację o realizacji Rozporządzenia o Ochronie Danych Osobowych (RODO) przez FINA znajdziesz tutaj.